Η Εικόνα της «Εις Άδου Καθόδου». Από την Αρπαγή της Περσεφόνης, στην απόκρυφη γραμματεία και την λειτουργική

Εικόνα 1 Εις Άδου Κάθοδος, τοιχογραφία Αγ. Γεωργίου Kurbinovo F.y.r.o.m., 1192 μ.Χ.

Του Κωνσταντίνου Κόττη*

  1. Εισαγωγή

Αφορμή για να επιχειρήσω να προσεγγίσω την εικόνα της «Εις Άδου καθόδου», απετέλεσε ένα αρνητικό γεγονός: πολλές μελέτες επί του θέματος και η πλειοψηφία των σχετικών αρθογραφιών, έχουν σημαντικές βασικές ελλείψεις. Φαινόμενο το οποίο οφείλεται ενίοτε σε κενά επιστητών, είτε σε προβληματικές εξ αρχής μεθόδους και αντιμετωπίσεις των πηγών. Έτσι το αποτέλεσμα είναι, συχνά,  προδιαγεγραμμένο.

Στο πρώτο μέρος θα παραθέσουμε σχετικά ελληνικά νεκρικά έθιμα, τα οποία αφορούν το θέμα μας. Παράλληλα, θα αναφερθούμε συνοπτικά στον εικονογραφικό τύπο της αρπαγής της Περσεφόνης. Στην συνέχεια θα αναφερθούμε σε αντίστοιχα παλαιοχριστιανικά ταφικά έθιμα, καθώς και την απόκρυφη διήγηση της «Εις Άδου Καθόδου». Στο δεύτερο μέρος, θα ασχοληθούμε με τον ίδιο τον εικονογραφικό τύπο της «Εις Άδου Καθόδου», τονίζοντας καίρια σημεία, πηγές και επιρροές. 

2. Ερμηνευτικό υπόβαθρο του εικονογραφικού τύπου.

2.1 Νεκρικά ελληνικά έθιμα και η περίπτωση του εικονογραφικού τύπου της «Αρπαγής της Περσεφόνης».

Μια βασική διαλεκτική της αρχαίας ελληνικής ταφικής και θεολογικής παράδοσης, αποτελούσε το τριήμερο σχήμα. Το σκήνωμα εκτίθονταν για 3 ημέρες στην οικία του νεκρού. Από την μια βεβαίωνε – απέτρεπε την νεκροφάνεια και από την άλλη, προφανώς, συνδέονταν με επέκεινα αντιλήψεις, ιδίως δε του Διονύσου Ζαγρέως. Έτσι τελούνταν, με προεξάρχουσες, αυστηρά, τις γυναίκες, η λεγόμενη «πρόθεση» [1]. Οι μεν συμμέτοχοι στο πένθος μιαίνονταν[2], ενώ, αντίστοιχα, απείχαν πλήρως του φαγητού[3]. Η ίδια η εικόνα, του χριστιανικού Ιερού, πέρα από εσχατολογική είναι και εν μέρει νεκρική: περιλαμβάνει «πρόθεση», στην οποία κατατίθενται τα τίμια δώρα του λαού και εξ αυτής αναφέρονται επί του θυσιαστηρίου και υπό εσχατολογικό πρίσμα. Αυτή η πορεία – αναφορά, παραπέμπει στην αρχαιοελληνική κηδεία, την γνωστή ως «εκφορά», η οποία λάμβανε χώρα μετά την εν οίκω πρόθεση προς τον χώρο ταφής κατά την τρίτη ημέρα. Μετά την λήξη της περιόδου αποχής από την τροφή, ακολουθούσε τελετουργικός καθαρισμός προς συμμετοχή στο νεκρόδειπνο μετά την εκφορά, όπου ο νεκρός θεωρούνταν παρών και προσφέρων το δείπνο (πρβλ. και Μυστικός Δείπνος) [4]. Ως φαίνεται, υπήρξε ένας τύπος της Ευχαριστίας, ο οποίος είχε δοθεί στους αρχαίους.

Διάσημη εικαστική υπήρξε, η συνδεδεμένη με την μύηση, τον θάνατο και την αναγέννηση – αποθέωση, «Αρπαγή της Περσεφόνης»[5]. Το θέμα μέσω της αλεξανδρινής παράδοσης, διαδόθηκε στον ελληνιστικό κόσμο. Περιλάμβανε τον Ερμή ως ψυχοπομπό με το κηρύκειο[6]. Ακολουθούσε ο Πλούτων ο οποίος οδηγούσε, κατά κανόνα, τέθριππο άρμα (σπανίως συνωρίδα 2 ίππων), υφαρπάζοντας την Περσεφόνη.

Εικόνα 2 Αρπαγή της Περσεφόνης, τοιχογραφία Τάφου της «Περσεφόνης», Αιγές., ~μέσα 4^ου αιώνα μ.Χ.

Όμως η εν λόγω τετράς (από την οποία λείπει η Δήμητρα), στην περίπτωση των καβειρίων μυστηρίων (με επίκεντρο την Σαμοθράκη, την Λήμνο, την Ίμβρο, αλλά δευτερευόντως και την συμβασιλεύουσα Θεσσαλονίκη), παραλληλίστηκε, δεδομένα, προς την λατρεία των αντίστοιχων μεγάλων θεών: ο Αξιόκερσος ως Άδης / Πλούτωνας (ο οποίος ερμηνεύεται και ως Διόνυσος Ζαγρεύς), η Αξιοκέρσα ως Περσεφόνη και ο Κάσμηλος ή Κάδμηλος ως Ερμής[7]. Η λατρεία, ήταν, ούτως ή άλλως της Δήμητρος[8].

2.2 Παλαιοχριστιανικά νεκρικά έθιμα και η απόκρυφη διήγηση της «Εις Άδου Καθόδου».

Ήδη ο Όμηρος διασώζει την επέκεινα αντίληψη των εν Άδη ψυχών, αλλά ως μια διαδικασία στα πλαίσια του μη χείρονος βελτίστου, παρά λυτρωτική[9]. Αντίθετα στον Πλάτωνα, ο φυσικός κόσμος είναι έκτυπος και περιοριστικός[10]. Η παλαιοδιαθηκική παράδοση από την άλλη, αναγνώριζε τον εγκλωβισμό των ψυχών και την προσδοκία για την λυτρωτική έλευση του Μεσσία[11]. Με την ομολογία του Χριστού ως Μεσσία, ήδη η αρχέγονη χριστιανική πίστη, αναγνώρισε το επέκεινα ως την μητρόπολη των ανθρώπων και την εδώ ζωή ως παροικία ή αποικία[12]. Έτσι αντιμετωπίστηκε ο θάνατος των νεκρών, ως κοίμηση και έφερε αναστάσιμο χαρακτήρα. Ωστόσο σε αρκετές περιοχές δεν καταργήθηκε ο θρήνος.  Αρχαιότατη, χριστιανική ειδοποιός διαφορά, την οποία εντοπίζουν οι αρχαιολόγοι[13], είναι η ανατολική κατεύθυνση της κεφαλής του ταφέντος και του ιερού της Εκκλησίας[14].

Τόσο οι Αρχαίοι Έλληνες, όπως και η παλαιοδιαθηκική παράδοση με αφετηρία τον θάνατο του Μωυσέως, είχαν κύριο μνημόσυνο στις 30 ημέρες[15]. Η μνημόσυνη τρίτη ημέρα στους Χριστιανούς, άντλησε, ασφαλώς, από την αρχαία εκφορά. Εντούτοις συμβόλισε, πρώτιστα, την τριήμερο Κάθοδο του Ιησού, από την Παρασκευή της Πάθους, έως και την Κυριακή της Ανάστασης του Πάσχα του 33 μ.Χ.

2.3 Η απόκρυφη διήγηση της «Εις Άδου Καθόδου».

Το δεύτερο πιο διαδεδομένο κείμενο από τα ψευδεπίγραφα ευαγγελικά, είναι το λεγόμενο (το αργότερο από το 13^ο αιώνα), «Ευαγγέλιο του Νικοδήμου». Διακρίνεται σε 2 κύριες παραλλαγές, αυτές των ελληνικών κωδίκων  Pars I & II. Στον πρώτο κώδικα φέρει τίτλο Ὑπομνήματα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ πραχθέντα ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου. Στον δεύτερο κώδικα, επιγράφεται ως «Διήγησις περὶ τοῦ πάθους τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς ἀγίας αυτοῦ ἀναστάσεως». Το Ευαγγέλιο του ψευδο-Νικοδήμου, έχει 16 κεφάλαια, αλλά σε κάποιους χειρόγραφους μάρτυρες, όπως στον Pars II, περιλαμβάνει επιπλέον 11, τα οποία συνιστούν το απόκρυφο έργο Ἡ εἰς Ἅδου Κάθοδος τοῦ Ἰησοῦ. Η χρονολόγηση είναι προβληματική, αλλά τουλάχιστον ένας πυρήνας του πρέπει να υπήρχε το αργότερο στον 4^ο αιώνα. Το ίδιο το Ευαγγέλιο του Ψευδο-Νικοδήμου, μαρτυρεί ως πρωτότυπη γλώσσα την εβραϊκή και μετάφραση ελληνική κατά το έτος 441/2, επί Θεοδοσίου του Β΄[16].

3. Ερμηνευτική προσέγγιση του εικονογραφικού τύπου της «Εις Άδου Καθόδου»

3.1 Γενικά για τις επιρροές της «Εις Άδου Καθόδου».

Εικόνα 3 Εις Άδου Κάθοδος, τοιχογραφία Ι. Μ. Χώρας Αχωρήτου Κωνσταντινούπολη, νεκρικό παρεκκλήσιο, 1315-1321

Η παράσταση της «Εις Άδου Καθόδου», πιστεύουμε πως εκκινεί από λειτουργικά εφαλτήρια. Ανήκει σε μια σειρά θεμάτων, τα οποία επί της ουσίας συμβολίζουν το άγιο και φρικτό θυσιαστήριο, όπου συντελείται η σάρκωση και η σταύρωση του Χριστού, η συνταφή των μυημένων και η κοινή ανάσταση, η ανάληψη και η δευτέρα εσχατολογική έλευση. Το γεγονός αυτό καθ΄εαυτό, ασφαλώς, δεν ακολουθεί τον Ψευδο-Νικόδημο. Όμως ο βυζαντινός χρωστήρας, προς δημιουργία του θέματος, άντλησε ως εικονογραφικό τύπο το κείμενο αυτό, εμπνεύστηκε δε και από την αρχαία της «Αρπαγής της Περσεφόνης».

3.2 Η εικονογραφική επιρροή των αποκρύφων κειμένων σε θέματα Πάθους και Ανάστασης.

Η απόκρυφη διήγηση του Ευαγγελίου του ψευδο-Νικοδήμου, συνίσταται από 16 κεφάλαια. Άσκησε, πάντως ελάχιστη επίδραση στην εικονογραφία, σε αντίθεση με την υμνολογία. Υπάρχει, βέβαια, μια πρωιμότατη Σταύρωση της Ι. Μ. Σινά, η οποία χρησιμοποίησε αυτό ως πηγή (εικόνα 3).

Εικόνα 4 Σταύρωση, εγκαυστική εικόνα, Ι. Μ. Σινά, 8ος αιώνας. Εμφανείς είναι οι επιρροές από το Ευαγγέλιο του Ψευδο-Νικοδήμου

Σε αυτήν, ως στοιχεία της απόκρυφης διήγησης, διακρίνονται τα ονόματα των ανόμων ληστών, οι οποίοι συν-ιστορήθηκαν έτσι, αναγκαστικά, με τον Χριστό, σε διαφορετικό, πάντως, επίπεδο[17]. Προφανώς απετέλεσαν το αρχέτυπο ενός ανθιβόλου, το οποίο περιέλαβε και τους ληστές. Κάποια στιγμή εισήχθη από τη Δύση στην Ελλάδα, σε έργα όπως η τοιχογραφία του θεοφάνειου εργαστηρίου της Σταύρωσης του Καθολικού της Ι. Μ. Μ. Λαύρας του Αγίου Όρους. Υπάρχουν, επίσης, η Θεοτόκος και ο Ιωάννης Ευαγγελιστής σε μια προδρομική μορφή των λυπηρών, αλλά και ο διαμοιρασμός του άρραφου χιτώνα[18]. Παρόμοια κινείται και η τοιχογραφία της Σταύρωση του παρεκκλησίου Κηρύκου και Ιουλίττης της Santa Maria Antiqua της Ρώμης, φιλοτεχνημένη στα 741 (εικόνα 5).

Εικόνα 5 Σταύρωση, τοιχογραφία, Santa Maria Antiqua Ρώμης, παρεκκλήσιο Κηρύκου και Ιουλίττης, 741 μ.Χ.

Αντίθετα η εικόνα της «Εις Άδου Καθόδου», έχει ως βασική, αν και όχι αποκλειστική, εικονογραφική πηγή, την ομώνυμη απόκρυφη διήγηση. Δεν θα μπορούσε, ωστόσο, να γίνει και διαφορετικά. Η κανονική πηγή, απλά μαρτυρεί το γεγονός, χωρίς να δίνει περαιτέρω πληροφορίες[19]. Έτσι δεν μπορεί να παρέχει ανάπτυξη στην αφήγηση του καλλιτέχνη, ο οποίος, αλλιώς, μόνο αυθαίρετα θα μπορούσε να εκτελέσει ένα σχετικό εικονογραφικό τύπο.

Η παράσταση αυτή, το αργότερο από τη μέση βυζαντινή περίοδο, προκρίθηκε σε σχέση με τον «Επί τον λίθο καθήμενο Άγγελο». Υπήρξαν, όμως και περιπτώσεις, όπου φιλοτεχνήθηκαν αμφότερες στα διάφορα τοιχογραφικά σύνολα. Αντίθετα ο «Λίθος» αποτελεί βιβλικό ευαγγελισμό της Αναστάσεως στις Μυροφόρες[20]. Ένα θέμα, το οποίο εμπλουτισμένο με τις εμφανίσεις του αναστημένου Χριστού, διαμορφώθηκε, βαθμιαία, στον Κύκλο της Αναστάσεως.

Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, τις παρατηρήσεις, αρχής γενομένης από τον προβληματικό τίτλο. Ήδη σε παραδείγματα αυτοκρατορικής τέχνης, το έργο τιτλοφορήθηκε όχι ως «ΕΙC ΑΔΟΥ ΚΑΘΟΔΟC» αλλά ως «Η ΑΝΑCΤΑCΙC»[21]. Αυτό ισχυροποιεί την άποψη για απόκρυφη επιρροή, αφού η σχετική διήγηση δεν περιγράφει μόνο γεγονότα του Μεγάλου Σαββάτου, αλλά και αναστάσιμα σημεία.

Η παράσταση έχει, ως φαίνεται, ενσωματώσει, στοιχεία της αρχαιοελληνικής «Αρπαγής της Περσεφόνης», όπως και ψαλμικούς στίχους. Αρχικά τα δραματικά γεγονότα εκκινούν, ουσιαστικά, με μια βροντερή φωνή προπομπού, ως άλλου Ερμού, η οποία ψαλμωδεί την απασφάλιση των εν Άδη χαλκών και σιδηρών πυλών[22]. Οι παρόντες εντέλλονται να είναι όρθιοι κατ΄ εντολή του Άδου[23].

 Ο Χριστός εισέρχεται ως κύριος της ζωής και του θανάτου. Κατά μία έννοια θα μπορούσε να θεωρηθεί προπομπός των ψυχών, αφού αποτελεί την μοναδική άμεση οδό προς τον πατέρα[24]. Ωστόσο ως βασιλεύς της δόξης, οι άγγελοι αυτού λογίζονται ως ενδιάμεσοι προπομποί[25]. Νοητά στο πλαίσιο καταλαμβάνει την θέση του αρματηλάτη Πλούτωνος / Άδου, ο οποίος παραλληλίζεται και με τον Διόνυσο Ζαγρέα και τον καβείριο Αξιοκέρσο. Μην αναμένουνε να δούμε, τέθριππο ή ξυνωρίδα. Άρμα του Χριστού, είναι η εσχατολογική νεφέλη και δόξα.

Όμως ο Χριστός, ενώ έχει στοιχεία προπομπού και ας μην είναι, δεδομένα καταλαμβάνει την θέση του Άδη, ως ο νικητής αυτού. Θυμίζει περισσότερο έναν Θεό και άνθρωπο νικητή. Αντί σκήπτρου, θέτει ως τρόπαιο νίκης τον σταυρό[26]. Όπως ο στεφηφόρος αρματηλάτης, ο οποίος χειραγωγεί την ξυνωρίδα, στο μοναδικό εικονικό ψηφιδωτό του Καστά Αμφιπόλεως. Το εν λόγω ψηφιδωτό, ως το μοναδικό έως σήμερα εικονικό ψηφιδωτό σε ιερό μνημείο με ταφές και με δεδομένο πως ήταν επισκέψιμο, φαίνεται πως απετέλεσε πηγή έμπνευσης για τους μετέπειτα. Με κάποιον τρόπο, τέτοια σχέδια, έγιναν γνωστά και στους βυζαντινούς.

Εικόνα 6 Ερμής ψυχοπομπός, Φίλιππός ο Β΄ ή Πλούτων / Άδης ή Διόνυσος Ζαγρεύς και Περσεφόνη ή Ολυμπιάς. Ψηφιδωτό ιερού μνημείου Καστά Αμφιπόλεως, 334-316 π.Χ.

Για να επιστρέψουμε στην εικόνα μας, ο Χριστός δεν υφαρπάζει προς τον Άδη κάποια Περσεφόνη, αλλά ελευθερώνει τους δεσμίους δικαίους, με πρώτο τον  Αδάμ, παραδίδοντάς τους στον αρχάγγελο Μιχαήλ[27]. Άλλοτε έχει από δυσμών προέλευση (αριστερά προς δεξιά). Έτσι εναρμονίζεται ως θέα, με την χριστιανική παράδοση της προς ανατολάς κατεύθυνσης των ενταφιασμένων «δεσμωτών»[28]. Σε άλλες όμως περιπτώσεις τίθεται αντίστροφα, ανατέλλοντας ως ήλιος της δικαιοσύνης[29]. Μπορεί να ατενίζει τους πρωτοπλάστους Αδάμ και Εύα, εκτείνοντας την σωτήρια χείρα του. Μπορεί, όμως και να βλέπει κατά πρόσωπο τον πιστό και θεατή, ανταποκρινόμενος στη λυτρωτική ελπίδα του τελευταίου[30]. Ειδικά σε χώρους όπως οι Ιερές Μονές, όπου το εσχατολογικό στοιχείο κυριαρχεί.

Στην περίπτωση της Ι. Μ. της Χώρας του Αχωρήτου Κωνσταντινουπόλεως, η περίφημη «ΑΝΑCΤΑCΙC», καταλαμβάνει, μοναδικά, το έσχατο μέρος του νεκρικού παρεκκλησίου. Λειτουργεί σαν παράσταση «Αρπαγής Περσεφόνης», πριν τον τελικό και νεκρικό θάλαμο ενός μακεδονικού τύμβου. Ο Χριστός δεν είναι μόνο ἐν τάφω σαββατίζων, αλλά και εσχατολογικός: φέρει στοιχεία της Μεταμορφώσεως, όπως η δόξα και το λευκό ένδυμα[31]. Πατάει στον Άδη ο οποίος θεωρείται εδώ ως οντότητα και όχι ως προσωποποίηση[32].

Αναμφίβολα ένα σημείο το οποίο θα πρέπει να ερευνηθεί αν συμβολίζεται, είναι το λειτουργικό. Στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, οι βαπτίσεις γίνονταν κατά την Παννυχίδα του Πάσχα. Ως εκ τούτου, το Μέγα Σάββατο ήταν η τελευταία ημέρα κατήχησης. Εν συνεχεία βαπτίζονταν οι κατηχούμενοι και στην συνέχεια μπορούσαν να κοινωνήσουν[33]. Σε αυτήν την υπόθεση, η Εις Άδου Κάθοδος, συμβολίζει την βαπτισματική ταύτιση του κατηχούμενου με το Πάθος και την Ανάσταση του Χριστού, κατά την επικείμενη Παννυχίδα[34].

Μια δεύτερη παράμετρος της προοπτικής του λειτουργικού συμβολισμού (κυρίως στα πλαίσια των κανόνων και της στιχολογίας του Όρθρου του Μ. Σαββάτου και της Κυριακής του Πάσχα), είναι η παρουσία των λοιπών προσώπων. Έτσι στην απόκρυφη διήγηση είναι παρών πέραν του Δαυίδ, οι προφήτες Ησαΐας[35] και Ωσηέ. Όμως στην περίπτωση του τελευταίου, το απόκρυφο κείμενο είναι λίγο διαφορετικό. Χρησιμοποιεί αντί του αυθεντικού παλαιοδιαθηκικού κειμένου[36], το παραλλαγμένο παύλειο χωρίο, μάλλον αντλώντας το από τον Ιωάννη Χρυσόστομο[37]. Η ένδειξη αυτή, συνδέει ακόμα περισσότερο την παράσταση με την λειτουργική. Υπάρχει ο Ιωάννης ο Πρόδρομος[38], αλλά και ο Σήθ, ως σύμβολο της δολοφονίας του Άβελ[39]. Απαντά επίσης, ο Σολομών, αλλά κυρίως ο Ιεζεκιήλ, ως εκφραστής της προφητείας της αναστάσεως των νεκρών, της οποίας η ανάγνωση έχει τεθεί προς το τέλος του Όρθρου του Μεγάλου Σαββάτου[40]. Έχουμε, πάντως, την πεποίθηση, πως πέραν της απόκρυφης μαρτυρίας, η παρουσία των δικαίων αυτών εκφράζει μια εσχατολογική ιδέα, η οποία εκφράζεται στην «Προς Εβραίους»[41].

4.1 Επίλογος

Ο Χριστός οδηγήθηκε την παραμονή της 14^ης του Νισάν του 33 μ.Χ. ως πρόβατο επί σταυρική σφαγή, ώστε να χαρισθεί σε εμάς ως πασχάλιο επισφράγισμα και αντίλυτρο για τις αμαρτίες πολλών[42]. Η εικόνα της «Εις Άδου Καθόδου», σπάνια προσεγγίζεται δια της παραμετρικής οδού και διαλεκτικής: ελληνικό υπόβαθρο, ταφικά έθιμα, απόκρυφη γραμματεία, λειτουργική συμβολική. Μια από τις αιτίες γι΄αυτό, πρέπει να αναζητηθεί στην ατολμία ή τον μονισμό των μελετητών. Επιχειρήσαμε να δώσουμε μια έντιμη εικόνα του προβλήματος, η οποία θέλουμε να πιστεύουμε πως απέδωσε καρπούς.

Εικόνα 7 Εις Άδου, τοιχογραφία Παναγίας του Άρακος Κύπρου, 1192 μ.Χ.

Άγιον Πάσχα 2016 (01-05-2016)

*  Ο Κόττης Κωνσταντίνος, konstantinosoa@yahoo.gr, είναι Πτυχιούχος Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ιεροψάλτης, Μεταπτυχιακός φοιτητής του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου

Παραπομπές

[1] Στ. Οικονόμου, «Η Πρόθεση και ο Θρήνος» στο Ν. Χρ. Σταμπολίδης κ.α., Επέκεινα. Ο Θάνατος και η μεταθανάτια Ζωή στην Αρχαία Ελλάδα (Αθήνα: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, 2014), 65-66.

[2] Στ. Οικονόμου, «Η Εκφορά και η Ταφή» στο Ν. Χρ. Σταμπολίδης κ.α., Επέκεινα. Ο Θάνατος και η μεταθανάτια Ζωή στην Αρχαία Ελλάδα (Αθήνα: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, 2014), 79-80. Πρβλ. και «καὶ λήψεται ὕσσωπον καὶ βάψει εἰς τὸ ὕδωρ ἀνὴρ καθαρός, καὶ περιῤῥανεῖ ἐπὶ τὸν οἶκον καὶ ἐπὶ τὰ σκεύη καὶ ἐπὶ τὰς ψυχάς, ὅσαι ἂν ὦσιν ἐκεῖ, καὶ ἐπὶ τὸν ἡμμένον τοῦ ὀστέου τοῦ ἀνθρωπίνου ἢ τοῦ τραυματίου ἢ τοῦ τεθνηκότος ἢ τοῦ μνήματος· καὶ περιῤῥανεῖ ὁ καθαρὸς ἐπὶ τὸν ἀκάθαρτον ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῇ τρίτῃ καὶ ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῇ ἑβδόμῃ, καὶ ἀφαγνισθήσεται τῇ ἡμέρᾳ τῇ ἑβδόμῃ καὶ πλυνεῖ τὰ ἱμάτια αὐτοῦ καὶ λούσεται ὕδατι καὶ ἀκάθαρτος ἔσται ἕως ἑσπέρας.» , Αρ 19:18-19.

[3] «ἀλλὰ ἤδη ὑπὸ λιμοῦ τριῶν ἑξῆς ἡμερῶν ἀπηυδηκότας», Λουκιανός, Περί Πένθους, 24.

[4] «ἔθος μὲν γὰρ τοῖς συμβιώταις καὶ εἰς τὰ τῶν ἀποθανόντων εἰσιέναι καὶ δειπνεῖν, ἡ δὲ ὑποδοχὴ λέγεται γενέσθαι ὑπὸ τοῦ ἀποθανόντος κατὰ τιμὴν τὴν ἐκ τῶν συμβιωτῶν εἰς τὸν ἀποθανόντα.», Ἀρτεμίδωρος ὁ Δαλδιανός, Ὀνειροκριτικά, Ε΄, Πρβλ. και το «Ὁ τότε ταῦτα ποιήσας ἐν ἐκείνῳ τῷ δείπνῳ, οὗτος καὶ νῦν αὐτὰ ἐργάζεται.». Ιωάννης Χρυσόστομος, Ὑπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον τον Ευαγγελιστήν, Ομιλία ΠΒ΄, PG 58, 744.

[5] «Νύσιον ἂμ πεδίον τῇ ὄρουσεν ἄναξ πολυδέγμων. ἵπποις ἀθανάτοισι Κρόνου πολυώνυμος υἱός. ἁρπάξας δ᾿ ἀέκουσαν ἐπὶ χρυσέοισιν ὄχοισιν. ἦγ᾿ ὀλοφυρομένην· ἰάχησε δ᾿ ἄρ᾿ ὄρθια φωνῇ», Ὁμηρικοὶ ὕμνοι, Ἔς Δήμητραν, 18-21.

[6] «τὸν μὲν γὰρ ψυχοπομπὸν Ἑρμῆν… ἔχε δὲ ῥάβδον μετὰ χερσίν.», Διόδωρος Σικελιώτης, Ἱστορικὴ Βιβλιοθήκη Α΄ , 96. Βλ. και Όμηρος, Οδύσσεια, Ω΄, 1-10. Πρβλ. και «σύμβολον δέ ἢν τό μὲν ὀρθὸν ξύλον τοῦ ὀρθοῦ λόγου, το δέ παρ΄ἑκάτερα εἶδος τῶν ὄφεων, τὰ ἀντιτασσόμενα στρατόπεδα ·  ὁ γαρ ὀρθὸς λόγος δι΄ἀμφοτέρων χωρεῖ.», Thukydidis Libri I et II ex recensione Bekkeri in usum scholarum (Berlin: A. Schone, 1874), Scholia in Liber I, 53.

[7] «Μυοῦνται δε ἐν τῇ Σαμοθράκῇ τοῖς Καβείροις, ὡς Μνασέας φησίν. Καὶ τά ὀνόματα αὐτῶν δ΄ τον ἀριθμόν: Ἀξίερος, Ἀξιοκέρσα, Ἀξιόκερσος. Ἀξίερος μὲν οὖν ἐστιν ἡ Δημήτηρ, Ἀξιοκέρσα δὲ ἡ Περσεφόνη, Ἀξιόκερσος δὲ ὁ ᾍδης · ὁ δὲ προστιθέμενος τέταρτος Κάσμιλος ὁ ῾Ερμῆς ἐστιν, ὡς ἱστορεῖ Διονυσόδωρος», Apollonii Argonautica emendavit apparatum criticum et prolegomena adiecit R. Merkel. Scholia vetera et codice Laurentiano (Leipzig: Henricus Keil, 1853), Scholia in Liber I, 917.

[8] «Δήμητρος δ‘ οὖν Καβειραίοις δῶρόν ἐστιν ἡ τελετή»,  Παυσανίας, Ἑλλάδος περιήγησις, Θ΄ Βοιωτικά, 25,6.

[9] «βουλοίμην κ᾽ ἐπάρουρος ἐὼν θητευέμεν ἄλλῳ, ἀνδρὶ παρ᾽ ἀκλήρῳ, ᾧ μὴ βίοτος πολὺς εἴη, ἢ πᾶσιν νεκύεσσι καταφθιμένοισιν ἀνάσσειν.», Ὅμηρος, Ὀδύσσεια, Λ΄, 489-491.

[10] «ἐν τῷ γνωστῷ τελευταία ἡ τοῦ ἀγαθοῦ ἰδέα καὶ μόγις ὁρᾶσθαι, ὀφθεῖσα δὲ συλλογιστέα εἶναι ὡς ἄρα πᾶσι πάντων αὕτη ὀρθῶν τε καὶ καλῶν αἰτία, ἔν τε ὁρατῷ φῶς καὶ τὸν τούτου κύριον τεκοῦσα, ἔν τε νοητῷ αὐτὴ κυρία ἀλήθειαν καὶ νοῦν παρασχομένη», Πλάτων, Πολιτεία, Ζ΄, 517B-C.

[11] «ὁ λαὸς ὁ πορευόμενος ἐν σκότει, ἴδετε φῶς μέγα· οἱ κατοικοῦντες ἐν χώρᾳ καὶ σκιᾷ θανάτου, φῶς λάμψει ἐφ᾿ ὑμᾶς», Ης 9:2.

[12] « οὐ γὰρ ἔχομεν ὧδε μένουσαν πόλιν, ἀλλὰ τὴν μέλλουσαν ἐπιζητοῦμεν», Εβρ 13:14.

[13] Ε. Μαρκή, Η νεκρόπολη της Θεσσαλονίκης στους υστερορωμαϊκούς και παλαιοχριστιανικούς χρόνους, (Αθήνα: ΤΑΠ, 2006), 205-206.

[14] «ἐπεσκέψατο ἠμᾶς ἀνατολὴ ἐξ ὕψους, ἐπιφάναι τοὶς ἐν σκότει καὶ σκιὰ θανάτου καθημένοις, τοῦ κατευθύναι τοὺς πόδας ἠμῶν εἰς ὁδὸν εἰρήνης», Λκ 1:78.

[15] «καὶ ἔκλαυσαν οἱ υἱοὶ Ἰσραὴλ Μωυσῆν ἐν Ἀραβὼθ Μωὰβ ἐπὶ τοῦ Ἰορδάνου κατὰ Ἱεριχὼ τριάκοντα ἡμέρας· καὶ συνετελέσθησαν αἱ ἡμέραι πένθους κλαυθμοῦ Μωυσῆ.», Δτ 34:8

[16] «ταύτα εὗρον τά ὑπομνήματα ἐν εβραϊκοίς γράμμασιν. Καὶ Θεού ευδοκία, μεθερμήνευσα γράμμασιν ἐλληνικοίς, εἰς ἐπίγνωσιν πάντων τῶν ἐπικαλουμένων τό όνομα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἐπί τῆς βασιλείας τοῦ δεσπότου ἡμῶν Φλαβίου Θεοδοσίου, ἔτους ἐπτά καὶ δεκάτου (σ.σ. 441-442 μ.Χ.)», Ψευδο-Νικόδημος, Ὑπομνήματα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ πραχθέντα ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου, Πρόλογος (Κώδικας Pars Ι–Α).

[17] «ὄνομα αὐτῷ ᾖν Γίστας. ὁ δὲ ἐκ δεξιῶν ἐσταυρωμένος ὀνόματι Δυσμᾶς», Διήγησις περὶ τοῦ πάθους τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς ἀγίας αυτοῦ ἀναστάσεως, 10:6.

[18] «καὶ ἔλαβον τα ἱμάτια αὐτοῦ οἱ στρατιῶται καὶ διεμερίσαντο ταῦτα πρὸς ἑαυτοὺς, αὐτώ δὲ ἐνέδυσαν ράσο κόκκινο», Ψευδο-Νικόδημος, Διήγησις περὶ τοῦ πάθους τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς ἀγίας αυτοῦ ἀναστάσεως, 10:3.

[19] «ὅτι καὶ Χριστὸς ἅπαξ περὶ ἁμαρτιῶν ἔπαθε, δίκαιος ὑπὲρ ἀδίκων, ἵνα ἡμᾶς προσαγάγῃ τῷ Θεῷ, θανατωθεὶς μὲν σαρκί, ζωοποιηθεὶς δὲ πνεύματι· ἐν ᾧ καὶ τοῖς ἐν φυλακῇ πνεύμασι πορευθεὶς ἐκήρυξεν», Α΄ Πε 3:18-19.

[20] Μτ 28:1-10, Μκ 16:1-11, Λκ 24:1-12 και Ιω 20:1-18.

[21] Π.χ. στον Όσιο Λουκά (1010-1030), τη Νέα Μονή Χίου (μέσα 11^ου αιώνα), την Ι .Μ. Δαφνίου (τέλος 10^ου αιώνα) και την Ι. Μ. Χώρας του Αχωρήτου (1315-1321).

[22] «Ἄρατε πύλας, οἱ ἄρχοντες ὑμῶν, καὶ ἐπάρθητε, πύλαι αἰώνιοι, καὶ εἰσελεύσεται ὁ Βασιλεὺς τῆς δόξης», Ἡ εἰς Ἅδου Κάθοδος τοῦ Ἰησοῦ, 5,1. Πρβλ. Ψλ 23:7.

[23] «Ἀσφαλίσασθε, καλῶς καὶ ἰσχυρῶς τὰς πύλας τὰς χαλκᾶς καὶ τοὺς μοχλοὺς τοὺς σιδηροῦς καὶ τά κλεῖθρα μου κατέχετε καὶ σκοπείτε πάντα, ἱστάμενοι ὄρθιοι», Ψευδο-Νικόδημος, Ἡ εἰς Ἅδου Κάθοδος τοῦ Ἰησοῦ, 5,1. Πρβλ. «ὅτι συνέτριψε πύλας χαλκᾶς καὶ μοχλοὺς σιδηροῦς συνέθλασεν», Ψλ 106:16.

[24] «ἐγώ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή· οὐδεὶς ἔρχεται πρὸς τὸν πατέρα εἰ μὴ δι’ ἐμοῦ», Ιω 14:6.

[25] Πρβλ. «ἐγώ εἰμι Ῥαφαήλ, εἷς ἐκ τῶν ἑπτὰ ἁγίων ἀγγέλων, οἳ προσαναφέρουσι τὰς προσευχὰς τῶν ἁγίων, καὶ εἰσπορεύονται ἐνώπιον τῆς δόξης τοῦ ἁγίου», Τωβ 12:15.

[26] «Διὰ ξύλου ὁ Ἀδάμ, Παραδείσου γέγονεν ἄποικος, διὰ ξύλου δὲ σταυροῦ, ὁ Λῃστὴς Παράδεισον ᾢκησεν. Ὁ μὲν γὰρ γευσάμενος ἐντολὴν ἠθέτησε τοῦ ποιήσαντος. Ὁ δὲ συσταυρούμενος, Θεὸν ὡμολόγησε τὸν κρυπτόμενον», Τροπάριο Μακαρισμού Ακολουθίας των Αχράντων Παθών.

[27] «κρατῶν καὶ τόν προπάτορα Ἀδάμ ἀπό τῆς χειρὸς, παραδέδωκε τούτον τῷ Ἀρχαγγέλω Μιχαήλ καὶ πάντας τους δικαίους», Ψευδο-Νικόδημος, Ἡ εἰς Ἅδου Κάθοδος τοῦ Ἰησοῦ, 9,1.

[28] Π.χ. Άγιος Γεώργιος Kurbinovo FYROM (1192), Πρωτάτο Αγίου Όρους (~1290).

[29] «καὶ ἀνατελεῖ ὑμῖν τοῖς φοβουμένοις τὸ ὄνομά μου ἥλιος δικαιοσύνης καὶ ἴασις ἐν ταῖς πτέρυξιν αὐτοῦ», Μαλ 4:2.

[30] «μὴ ἀποῤῥίψῃς με ἀπὸ τοῦ προσώπου σου καὶ τὸ πνεῦμά σου τὸ ἅγιον μὴ ἀντανέλῃς ἀπ᾿ ἐμοῦ.», Ψλ 50:13 και «μνήσθητί μου, Κύριε, ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου.», Λκ 23:42.

[31] «καὶ ταῦτα εἰπὼν βλεπόντων αὐτῶν ἐπήρθη, καὶ νεφέλη ὑπέλαβεν αὐτὸν ἀπὸ τῶν ὀφθαλμῶν αὐτῶν», Πρ 1:9. Πρβλ. «᾿Ιδοὺ ἔρχεται μετὰ τῶν νεφελῶν», Απ Ιω 1:7. Για το λευκό βλ. «τὸ εἶδος τοῦ προσώπου αὐτοῦ ἕτερον καὶ ὁ ἱματισμὸς αὐτοῦ λευκὸς ἐξαστράπτων», Λκ. 9:29.

[32] «διόπερ ὁ Κύριος εὐηγγελίσατο καὶ τοῖς ἐν Ἅιδου. φησὶ γοῦν ἡ γραφή· λέγει ὁ Ἅιδης τῇ ἀπωλείᾳ· εἶδος μὲν αὐτοῦ οὐκ εἴδομεν, φωνὴν δὲ αὐτοῦ ἠκούσαμεν», Κλήμης Αλεξανδρεύς, Στρωματείς, Λόγος ΣΤ΄, PG 9, 265B-268A. Πρβλ. Ψευδο-Νικόδημος, Ἡ εἰς Ἅδου Κάθοδος τοῦ Ἰησοῦ, 4,1.

[33] Ι. Φουντούλης, Το Άγιον Βάπτισμα, Ποιμαντική Βιβλιοθήκη 2  (Αθήνα: Εκκλησία της Ελλάδος, 1999), 27-36.

[34] «συνετάφημεν οὖν αὐτῷ διὰ τοῦ βαπτίσματος εἰς τὸν θάνατον, ἵνα ὥσπερ ἠγέρθη Χριστὸς ἐκ νεκρῶν διὰ τῆς δόξης τοῦ πατρός, οὕτω καὶ ἡμεῖς ἐν καινότητι ζωῆς περιπατήσωμεν», Ρωμ 6:4.

[35] «ἀναστήσονται οἱ νεκροί, καὶ ἐγερθήσονται οἱ ἐν τοῖς μνημείοις, καὶ εὐφρανθήσονται οἱ ἐν τῇ γῇ·», Ης 26:19.

[36] «ποῦ ἡ δίκη σου, θάνατε; ποῦ τὸ κέντρον σου, Ἅδη;», Ωσ 13:14.

[37] «Ποῦ σου, θάνατε, τό κέντρον; Ποῦ σου, ἅδη, τό νῖκος;», 1 Κορ 15:55. Βλ. και Ιωάννης Χρυσόστομος, Κατηχητικός Λόγος. Βλ. και Ψευδο-Νικόδημος, Ἡ εἰς Ἅδου Κάθοδος τοῦ Ἰησοῦ, 5,2.

[38] «Διὰ τούτο λέγω πρὸς ἅπαντας ὑμᾶς καθώς ἴδητε Αὐτόν, ἵνα προσκυνήσητε πάντες», Ψευδο-Νικόδημος, Ἡ εἰς Ἅδου Κάθοδος τοῦ Ἰησοῦ, 2,2.

[39] «ἐξανέστησε γάρ μοι ὁ Θεὸς σπέρμα ἕτερον ἀντὶ Ἄβελ, ὃν ἀπέκτεινε Κάϊν.», Γεν 4:25.

[40] Ιεζ 37:1-14.

[41] «Καὶ οὗτοι πάντες μαρτυρηθέντες διὰ τῆς πίστεως οὐκ ἐκομίσαντο τὴν ἐπαγγελίαν, τοῦ Θεοῦ περὶ ἡμῶν κρεῖττόν τι προβλεψαμένου, ἵνα μὴ χωρὶς ἡμῶν τελειωθῶσι», Εβρ 11:39-40.

[42] «Ἐκεῖνο ἐξεχύθη εἰς σωτηρίαν τῶν πρωτοτόκων, τοῦτο εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν τῆς οἰκουμένης ἁπάσης.», Ιωάννης Χρυσόστομος, Ὑπόμνημα εἰς τον Ἅγιον Ματθαῖον τον Εὐαγγελιστή, Λόγος ΠΒ, PG 58, 739.

Σημείωση από τΜτΒ

Ευχαριστώ τον διαδυκτιακό φίλο Κωνσταντίνο Κόττη που εμπιστεύτηκε στην Αποικία την ανάρτηση μιας (ακόμα) πολύ αξιόλογης μελέτης του.